نخل گردانی، آیینی به گستره محرّم در ایران و جهان

پایگاه خبری ارک اصفهان:

نخل گردانی، آیینی به گستره محرّم در ایران و جهان

نخل از معروف ترین ابزار عزاداری است که از قرنها قبل معمولاً به عنوان تابوت شهدا و حجله عزا در روز عاشورا تشییع و حمل می شود و جمعیت زیادی پای آن به سینه زنی و نوحه خوانی می پردازند.

به گزارش ارک- علیرضا هژبری :شیعیان ایران، در نمایش های آیینی و دسته های عزاداری خود در ماه محرم، صندوق هایی را به شکل ضریح یا نخل و مانند آن آراسته می کنند و به نام تابوت شهدا در گذرگاه ها و محله ها می گردانند و این آیینی است که نسل به نسل حفظ شده است. ساختن تابوت های تمثیلی شهدا پیشینه ای بسیار دور دارد. عمومیت این مراسم و شهرت نخل در سراسر ایران از سایر رسوم و نشانه ها بیشتر است و با توجه به مشاهدات و مطالعات می توان گفت که در اغلب نقاط ایران مردم یا نخل دارند و یا آن را می شناسند. حتی وسعت حضور و اجرای این آیین، مرزهای ایران را درنوردیده و به وسعت جهان و فرهنگ مسلمانان شیعه برگزار می شود. مردم هر ناحیه نخلی در تکیه ها و حسینیه ها دارند که در عاشورا آن را می بندند و همراه اسباب دیگر عزاداری در دسته های سوگوار حرکت می دهند. با اجرای این مراسم، مردم وقایع قدسی روزگاران گذشته را در زندگی روزانه شان احیا می کنند. گویی می خواهند به حضور دوباره آن واقعه درزمان حال تحقق ببخشند. در کشور خودمان اصلی ترین مراکز برگزاری این رسم باشکوه و پررمز و راز به طور عمده در شهرها و آبادی های اطراف کویر مرکز ایران به چشم می خورد یعنی از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان، نایین و طبس و روستای حلوان  ومناطقی دیگر متمرکز هستند.
تاریخچه نخل گردانی
پیشینیه رسم نخل گردانی در مراسم عزاداری به پیش از صفویه می رسد، بسیاری از نویسندگان هم رسم نخل بندی و نخل گردانی را از بدعت های صفویان در ایران دانسته اند، اصولاً نخل به مفهوم درخت خرماست و در اصطلاح عامیانه به هر درخت و درختچه ای تزیینی هم نخل گویند. گفته می شود چون در قدیم الایام برای ساختن نخل به عنوان نمادی در عزاداری از چوب درخت خرما به خاطر نرم بودنش که به آسانی قابل خم و سوراخ شدن بود، استفاده می شده است. این وسیله عزاداری به نخل شهرت یافته است. اما در مراسم عزاداری اصطلاح نخل به تابوت واره ای می گویند که آن را بر دوش می کشند. این وسیله اتاقکی چوبی و حجیم و به شکل مکعب مستطیل است که از چوب بستی و با یک کف بندی تشکیل شده است. الواری که در کف به کار می رود، معمولاً یک متر بالاتر از پایه های ستون ها قرار گ فته اند. دو سر هر یک از تیرها حدود یک متر از ۴ طرف کف دیواره نخل بیرون آمده و در واقع، دستگیره نخل را تشکیل می دهد. شکل ظاهری برخی نخل ها جناغی شکل سروی و برخی به صورت یک جناغ قوسی شکل است. البته نخل، شباهتی به درخت خرما ندارد و تا به حال هم نخلی که به شکل درخت خرما ساخته شده باشد ، دیده نشده است.
بابای نخل!
بابای نخل معمولاً فردی است که برای آذین بندی نخل و بستن آن بسیار آزموده و با مهارت است و همان کسی است که در آخر مراسم، تمام زیورآلات و تزیینات نخل را در صندوقچه یا بقچه ای نزد خود تا سال آینده نگاهداری می کند. در بسیاری از روستاها کار نخل آرایی و نگهداری و مراقبت از اشیای تزیینی نخل، به یک خانواده معین اختصاص دارد. از قدیم الایام در آیین نخل داری و نخل گردانی، نوعی تقسیم کار و نقش و وظیفه و حقوق اجتماعی برای خاندان قدیمی محله های شه و یا ده برقرار بوده است. مردم هم بر طبق سنت های پدران و نیاکان خود، وظایف مربوط به نخل بندی و نخل گردانی در هر محل را مختص خانواده های مشخصی می دانستند.
آیین نخل گردانی
معمولاً نخل را در نخستین دهه ماه محرم و اکثر اوقات دو یا سه روز پیش از تاسوعا می بندند. آراستن نخل و بستن آن یک تا چند روز طول می کشد و این زمان بستگی به کوچک و بزرگ بودن نخل و مقدار لوازم و اشیا تزیینی و بویژه نوع آذین بندی آن دارد. روز عاشورا نخل سیاه پوش آذین بسته را بلند می کنند، با آداب خاصی می گردانند و همراه با دسته های سینه زن و زنجیرزن به گذرگاه های محله می برند. گاهی هم به زیارتگاه یا امامزاده محله یا به محل مجلس عزاداری و روضه خوانی یا به درخانه های روحانی بزرگ یا شهر یا ده حمل می کنند.
نخل یک سازه چوبی است که قسمت جلو و عقب آن از قطعات کوچک چوب به شکل نخلی بزرگ و شبکه شبکه ساخته شده و وسط آن با چوب اسکلت بندی شده است و برای پایه های آن، چهار قطعه چوب به صورت عمودی در چهار طرف و برای بلند کردن آن چند قطعه چوب به صورت افقی تعبیه شده است به طوری که برای بستن آن، تعدادی از خدام حسینیه از صبح هشتم محرم دست به کار می شوند و آنها بر روی پارچه مشکی و در جلو و عقب آن، خنجر، آیینه های بزرگ و نیز یک سازه چوبی به شکل سرو در جلو و عقب نصب می کنند و این کار تا ظهر روز نهم محرم(تاسوعا) ادامه می یابد. مردم و عزاداران هر کدام از عناصر به کار برده شده در نخل را نمادی از یک حادثه و متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا می دانند. چوب نخل به عنوان جنازه سیدالشهدا، سیاهپوش کردن به عنوان پارچه سیاه روی جنازه، شمشیر و نیزه ها به علامت تیر و نیزه های وارد شده بر بدن امام حسین(ع)، سرو نخل به عنوان قد و قامت علی اکبر(ع)، آیینه به عنوان نور وجود مبارک امام حسین(ع)، علمهایی که بر نخل بسته می شود به عنوان علمدار امام حسین(ع)، پارچه های زینتی که بر نخل می بندند به عنوان حجله حضرت قاسم(ع)، زنگ هایی که در قدیم بر آن می بستند به عنوان زنگ کاروان امام حسین(ع)، عزادارانی که نخل را بر می دارند به عنوان تشییع کنندگان و برای مردم شناخته شده است.
هر چند امروز نخل هایی با این وسعت تزئین کمتر دیده می شود و تنها به سیاه پوش کردن و تزئینات ساده بسنده می شود اما بازهم نخل بندی و نخل گردانی، آیینی باشکوه است که با عظمت خاصی برگزار می شود و از جمله آیین هایی است که کمتر به فراموشی سپرده شده و ازهمه مهم تر اینکه کمتر دچار تحریف شده است. بعضی نخل ها بسیار بزرگ و سنگین هستند که دهها مرد تنومند و قوی هیکل هم ممکن است بسختی آن را بر شانه های خود حمل کنند. هر دسته، راهنمایی دارد که در گذرگاه های ویژه به حاملان نخل فرمان ایست می دهد تا نوحه خوانی و استراحت کرده و احتمالاً نخل کش را هم تعویض نمایند. حتماً دیده اید که برای بلند کردن نخل، مردان جوان و تنومند به زیر نخل می روند و دستگیره های چهار جانب آن را می گیرند و«یا حسین» گویان آن را بلند می کنند و دستگیره ها را روی بالشتک های پارچه ای که بر سر شانه های خود قرار داده اند، می گذارند. تعداد نخل کشان هم بستگی به بزرگی و سنگین نخل دارد. غروب عاشورا و پس از آیین شام غریبان، نخل را به جایگاه خود در حسینیه یا میدان بر می گردانند. بابای نخل اشیا و زیورهای نفیس و گرانبهای نخل را باز می کند و در صندوقی قرار داده و به خانه خود می برد و تا محرم سال بعد، از آنها مراقبت می کند.
نخل، چهارپایه دارد که قاعده‌ای مستطیل شکل را نگه می‌دارد. این قاعده از چند تنه درخت متقاطع تشکیل شده است که از پهلو در چهار جهت به هم چسبانیده شده‌اند. مردها از تیرک‌ها، برای حمل این سازه بر روی شانه‌ها و ساعد‌هایشان استفاده می‌کنند. این تیرک‌ها به‌طور مجازی نماد نیزه‌هایی هستند که در کربلا بر بدن امام حسین(ع) فرو رفتند. به عقیده عبدالعظیم پویا، پایه‌های نخل از چوب درخت چنار و تیرک‌هایی که بر روی شانه‌ها و دست‌ها قرار می‌گیرند، از چوب درخت صنوبر ساخته می‌شود. چوب درخت توت نیز برای ساخت شبکه‌ای استفاده می‌شود که بر روی صفحه مشبک ساخته‌شده از تیرک‌ها قرار می‌گیرد. این تیر‌ک‌های مشبک با میخ و بست‌های فلزی به هم وصل می‌شوند و برخی اشیای تزیینی با میخ و ریسمان به آنها متصل می‌شوندچند روز قبل از عاشورا، سازه چوبی نخل از بالا تا پایین کاملاً پوشانیده می‌شود. رنگ‌های اغلب پارچه‌هایی که اسکلت نخل را می‌پوشانند، مشکی و سبز است. رنگ مشکی نشانه و نماد سوگواری و رنگ سبز نشانه و نماد اهل بیت پیامبر(ص) است. مراسمی که شامل تزیین نخل می‌شود «نخل‌بندی» نام دارد. همه می‌توانند به مراحل نخل‌بندی کمک کنند، برخی به علت نذرهای فردی به این کار کمک می‌کنند و برخی دیگر برای نشان دادن علاقه خود به امام حسین(ع) دست به این کار می‌زنند.
انواع شکل های ظاهری تابوت واره ها(نخل)
علی بلوکباشی دکترای انسان شناسی اجتماعی است که در کتاب « نخل گردانی» به بررسی تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران زمین پرداخته است وی انواع شکل های ظاهری تابوت واره ها درمکان های گوناگون را با هم مقایسه می کند، و به معرفی انواع تابوت واره ها می پردازد که شامل تعزیه، تابوت، حجله، شیدونه، دغدغه و شش گوشه است. واژه تعزیه که دارای مفاهیم متعددی است عموماً در ایران درباره نوحه خوانی ونمایش از واقعه های تاریخی _مذهبی در شهادت امام حسین(ع) است به کار می رود اگر چه مثلاً در میان شیعیان عراق تعزیه به صندوق تمثیلی از تابوت شهیدان به ویژه امام حسین(ع) گفته می شود و در این بخش نویسنده اشاراتی به انواع تعزیه در مکان های جغرافیایی_ فرهنگی متفاوت دارد و این مطلب که نظام های باوری مردم در هر فرهنگی بر ساختمان و شکل تعزیه تأثیرگذار بوده است. تابوت که در میان مسلمانان اندونزی رواج دارد بنا بر سنت قدیم عزاداری شهیدان کربلا، تابوت تمثیلی امام حسین را می سازند. حجله که نوعی تابوت تمثیلی شهید است که آن را به شکل های گوناگون می سازند. در تهران وقم و برخی شهرهای هند واج داشته و عموماً آن را در دهه محرم و مرگ کسانی که شهید یا جوانمرگ شده اند به کار برده و درون آن را با لاله و شمع و چراغهای افروخته می آرایند. شیدونه که تابوت واره ای چوبی و به شکل مکعب مستطیل است از نشان های عزاداری مردم خوزستان و دزفول و شوشتر است که عموماً آن را از چوب با چهار دیواره به نام طاق ساخته و رو یه دیوارها و ستون های آن را رنگ آمیزی و نقاشی می کنند. دغدغه که تابوت واره ای شبیه به تخت روان است و در دسته های عزاداری قم رواج دارد که البته شکل و ظاهر آن در کتاب نشان داده نشده است . شش گوشه که ضریحی چوبی شش ضلع و شبیه ضریح شش گوشه مرقد امام حسین است و بیش تر در کاشان رواج دارد که البته شکل آن هم در کتاب نشان داده نشده است.

نخل گردانی در سایر کشورهای جهان
مراسم نخل گردانی به شیوه های خاص خود در میان مسلمانان دیگر کشورها هم رایج است .مثلاً در کشور عراق، شهر نجف این مراسم هر ساله در ۲۱ رمضان، روز سالگرد شهادت حضرت علی (ع) برگزار می شود. مسلمانان اندونزی و ویژه آنهایی که در جزیره سوماترا ساکن هستند، در روز دهم ماه محرم یک تابوت تمثیلی از امام حسین(ع) می سازند و آن را در سراسر شهرمی گردانند. آنها براساس سنت های قدیمی مربوط به عزاداری، مراسم عزاداری امام حسین(ع) رابا شور و شوق برگزار می کنند. حتی مسیحیان نیز این مراسم را به شکل های گوناگون برگزار می کرده اند. آنها هم ساله و ازدیرباز ، در روز یکشنبه نخل، یعنی یکشنبه پیش از عید فصح مراسم نخل گردانی داشته اند. این مراسم به یاد ورود پیروزمندانه حضرت مسیح و جمعی از پیروانش به بیت المقدس برپا می شده است. البته در این روزگار، بین مسیحیان سوریه آیین زیتون گردانی مرسوم است. یک درخت بزرگ زیتون به کلیسا می برند، با آداب خاصی ترکش می کنند. بعد هر کس پسر بچه خود را روی درخت متبرک می نشاند و او را با فریاد شادی دور کلیسا می گردانند. مردم برای تبرک وشگون شاخه هایی از این درختان را می کنند و به خانه می برند. در هر صورت، نخل گردانی درمیان شیعیان آیینی است مقدس و بسیار کهن که مخصوص ماه محرم و بویژه دهه عاشوراست. مردم هر ناحیه نخلی در تکیه ها و حسینیه ها دارند که در عاشورا آن را می بندند و همراه اسباب دیگر عزاداری در دسته های سوگوار حرکت می دهند. با اجرای این مراسم، مردم وقایع قدسی روزگاران گذشته را در زندگی روزانه شان احیا می کنند . گویی می خواهند به حضوردوباره آن واقعه در زمان حال تحقق ببخشند.

نحل گردانی در خور و بیابانک
از جمله نذورات زنان در این روز، پوشاندن لباس ها و جامه‌های رنگین به نخل و علم  می باشد، در جلو و عقب نخل آینه می بندند و بر روی برآمدگی بالای نخل هم شش تیغه شمشیر دو به دو در سه ردیف مقابل یکدیگر قرار می گیردکه بر نوک هر کدام انار می زنند و سر هر شمشیر را با دستمال ابریشمی سیاه می بندند و درون نخل زنگ هایی کوچک وبزرگ آویزان می‌کنند. پس ازآن که نخل وعلم آماده گشت با ذکر صلوات و حسین گویان بر دوش جوانان وعزاداران قرار می گیرد و به بیرون از حسینیه حمل می گردد تا کسانی که نذری و یا قربانی دارند جلوی پای نخل و علم انجام دهند. در جلوی نخل دو نفراز خاندان مقیمی به چاوشی می‌پردازند و همراهان در جواب هر بند آن یا حسین می‌گویند. هنگام عبور از خیابان و حرکت نخل در تمام شهر دیگر سایر افراد به زیارت نخل می شتابد تا از فیض معنوی آن محروم نمانند پس از این مراسم نخل دوباره به حسینیه انتقال داده می شود از شب ششم تا شب یازدهم نخل درحسینیه به حرکت در می آید که حاملان آن بیش تر جوانان می‌باشند. درشب ششم محرم ،حسینیه از رونق بیشتری بر خوردار می گردد، علم ها بردوش سادات و نخل برشانه جوانان به نشانه کاروان حسینی حرکت داده می شود و آن را دور حسینیه می‌چرخانند یکی از چاوش ها مصراعی از یک بیت را می خواند، موقعی که کلمات مصراع به پایان میرسد مردم یا حسین می گویند و حاملین نخل هم، نخل را تکان می دهند و صدای زنگ داخل نخل فضا را معنوی می سازد. در روز عاشورا جامه های رنگین را از علم و نخل باز می‌کنند و آن را سیاه پوش می سازند که نمادی از شهادت امام حسین(ع) است.

نخل گردانی در کاشان

در کاشان پنج نخل شامل «نخل سرپره» که گفته می شود قدیمی ترین نخل کاشان است، «نخل درب فین»، «نخل درب باغ»، «نخل کلهر» و «نخل باباشرف» وجود دارد که قدمت آنها را بیش از یک قرن می دانند. نخل های محلات مختلف کاشان را در دهه اول محرم ابتدا با گلاب معطر می کنند، سپس لباس سیاه نخل، معروف به چادری را با فریادهای «یاحسین» بر نخل می پوشانند و پارچه سبز رنگی که نشان از آقایی و سیادت سادات بنی فاطمه است، به صورت عمامه بالای نخل می بندند. پیراهن مانندی که آغشته به خون است را به نشانه شهادت به قسمت عقب نخل می آویزند، به برخی نخلها شمشیر، خنجر، سپر، کلاه خود و آیینه نیز نصب می کنند.      

نخل گردانی درروستای حلوان

نخل آ رایی به بستن وآرایش نخل با آیینه.انواع شالهای ابریشمی وپارچه های قیمتی می گویند  که بامشارکت مردم همه  ساله در دهم محرم اجرامیشود.مردم روستا دراین آیین اقدام به نظافت وتزیین نخل باگلهای معطروپارچه های مشکی ورنگی میکنند. نخل معمولا درروز عاشورا حسینی بعد ازاقامه نماز ظهر با آداب خاصی که مردم  روستای حلوان دارندتوسط جوانان عزادار بردوش گرفته ودرحیاط حسینه  گردانده میشود.بعدازانکه چند دور نخل رادرحیاط چرخاندند ان را به زمین گذاشته وبه مراسم نوحه خوانی وسینه دوره میپردازندودرادامه مراسم نخل رابردوش  گرفته وبه سمت گلزار شهداو مزار اموات وبقعه متبرکه شیخ ابراهیم که ازنمایندگان محبوب امام حسن عسگری(ع)میباشد حرکت میکنندودرپشت نخل دسته های عزادار در غم روز عاشورا نوحه خوانی وسینه زنی دارند.

روستای حلوان در ۸۵کیلومتری شهرستان طبس خراسان جنوبی قرار دارد.